Durumsal Farkındalığın ikinci ana bölümüne geçmeden hatırlatmakta fayda var. Birinci bölüm doğru bir şekilde yerine getirilmeden devamında yapılan gayretler bir şey ifade etmeyecektir.
İkinci bölümün omurgasını referans olarak kabul ettiğimiz referans resim ile önümüzdeki resim arasındaki mukayeseler oluşturmaktadır. Psikolog Mica Endsley ikinci bölümü perception, comprehension and anticipation (algılama, kavrama, tahmin/öngörü) olarak özetlemektedir. Algılama, duyu organları vasıtasıyla verilerin ve ipuçlarının toplanması; kavrama, zihne kabul edilen verilerin işlenerek tüm boyutlarıyla anlamlandırılması faaliyetlerini kapsamaktadır.
Son aşama ise, elde edilen çıktılarla yakın gelecekle ilgili öngörülerde bulunmak ve bir sonraki gelişmenin ne olacağını tahmin etmek ve en uygun hareket tarzına karar vermektir.
Bu aşamada kavrama eylemi kritik öneme haizdir. İşleme tabi tutulan bilgiler 2. resim olarak sentezlenecek ve bu yolla referans zihinsel resimle karşılaştırma yapılmaya başlanacaktır. Üretilen çıktılar, “Sonraki nedir,” (what is next?) sorusunun cevabının oluşumuna zemin hazırlayacaktır. Kavrama kısmına tekrar dönecek olursak diyebiliriz ki, buradaki performans ile ürün kalitesi arasında ciddi bir ilişki vardır.
Burada, bireyin o ana kadar okuduğu, dinlediği, gözlemlediği, öğrendiği birçok şey, yani entelektüel birikimleri önemli etkiye sahiptir. Ham bir vücut fiziksel hareketlerin kısıtlı olarak yapılmasına sebebiyet verebileceği gibi, ham bir zihin de kendisine gelen verileri işleme açısından düşük verimle çalışır.
Örnekler üzerinden, farkındalık sürecini bütüncül olarak görmeye çalışalım. Büyük keyifle takip ettiğiniz bir twitter hesabı olsun. Takipçisi sayısı oldukça iyi ve bu kadar insan muhtemelen yanlış tercih yapamaz diyerek hesabı takibe almış olun. Durumsal farkındalık mekanizmasının harekete geçmesiyle (ideal olan bu yeteneğin bilinçaltı tarafından devreye sokulması, ama tabi ki alışkanlık kazanma adına ilk başlarda sistemi manüel çalıştıracağız) yapacağımız ilk iş zihinsel resmi (mental picture) oluşturmaktır.
Söz konusu işlem fotoğraf makinesinin deklanşörüne basmak gibi basit bir eylem değildir. Bu nedenle bir süre hesabı yakından gözlemleyeceğiz. Yazıda daha önce belirtilen soruları tek tek sorarak twitter hesabının analizini gerçekleştireceğiz. Bir süre sonra analizler senteze dönüşecek ve baseline (referans çizgisi) elde etmiş olacağız. Baseline, konuyla ilgili literatürde geçen başka bir terimdir. Zihinsel resim ile aynı şeyi ifade etmektedir.
Örneğimizin buraya kadar ki bölümünde birinci aşamayı ve aynı zamanda sürecin temelini tanımlamış olduk. Twitter hesabı ile ilgili oluşturduğumuz zihinsel resim, artık alabileceği muhtemel görevler için kenarda beklemektedir. Daha sonra GEVŞEK FARKINDALIK (Birinci Seviye) modunda hesabı takip ederken radarımıza takılan bir durum dikkatimizi çekti. Aslında radara takıldı demek referans resim ile mevcut resim arasındaki uyuşmazlığın başka şekilde ifadesidir. İkinci aşamanın birinci adımı ALGILAMA (PERCEPTION), dikkatimizi çeken verilerin toplanarak beynimize iletilmesi ile gerçekleşmiş oldu. İkinci adım kapsamında iki resim arası farklılığı analiz eden KAVRAMA (COMPREHENSION) devreye girdi.
Kavrama, iki resmi kıyaslamaktan çok daha fazlasıdır. Bireyin entelektüel birikimlerinin (background) zengin ve sağlam olması bu aşamada katalizör etkisi gösterecektir. Paylaşılan twitte, referans zihinsel resimle çelişen önemli noktaları yakaladık. Yazarın bizi farklı bir düşünce çizgisine çekmeye çalıştığını farkettik. Durumla doğru orantılı olarak varsayılan farkındalık seviyesinden (ikinci seviye/gevşek farkındalık) dördüncü seviye olan yüksek alarm moduna geçtik. Dikkat ederseniz üçüncü seviyeyi (odaklı farkındalık) atlayarak bir üst seviyeye geçmiş olduk. “Background”un öneminden bahsetmiştik. Buradan çağırdığımız “gri propaganda” dosyasını zihnimizde incelemeye başladık. Okuduğumuz twitin içeriğinin, bu dosyanın “checklist”indeki maddelerle eşleştiğini tespit ettik.
Niçin, odaklı farkındalık seviyesine değil de doğrudan yüksek alarm seviyesine geçtik? Sebebi, gri propaganda yapan kişi işinde fazlasıyla profesyoneldir. Doğru zaman ve yer gelmeden kendisini açığa çıkartabilecek riskli paylaşımları yapmaktan kaçınır. Dolayısıyla sizi huylandıracak hareketlerde bulunmaz. Eğer hissetmiş olsanız mod değiştirerek odaklı farkındalık seviyesine geçersiniz ve maskeyi düşürmeye bir adım daha yaklaşmış olursunuz.
Bu nedenle elinize mercek alıp (mercek alma, üçüncü seviye/odaklı farkındalık seviyesi anlamına gelir) hesabın güvenilirliğini sorgulatmak istemezler. Bu nedenle ajandalarındaki hamleyi yapacakları ana kadar kendileriyle aynı çizgideki hesaplar gibi normal paylaşımlar yapmaya devam edecekleri için tehlike sinyali göndermezler. Diğer deyişle, hırsız zaten evin içinden birisi olduğu için, ancak sırtındaki çuvalla evin camından atlamaya çalışırken gördüğünüzde durumu anlayabilirsiniz. Bu da Yüksek Alarm anlamına gelir.
Son adım ise TAHMİN (ANTICIPATON) olacaktır. En uygun hareket tarzı geliştirilir. Durumsal farkındalık sürecinin can alıcı noktası ÖNLEYİCİ EYLEM (PREVENTIVE ACTION) sağlama özelliğidir. Geliştirilen hareket tarzı muhtemel tehlikenin savuşturulmasına hizmet eder. Örneğimizde, bu bağlamda hesabı takipten çıkartırız ve diğer takipçilere ulaşmanın bir yolunu bulup gerekli uyarılarda bulunuruz. Böylelikle, durumsal farkındalık sisteminin çarklarını doğru çalıştırarak, zihnimizi bulandırmak isteyenlere daha sınırlarımızdan içeri girmeden “dur” demiş oluruz.
