Vietnam Savaşı televizyondan yayınlanan ilk savaştı. Körfez Savaşı ise yine televizyonlardan yayınlanırken tarihe “haber savaşları” olarak geçecekti. ABD’nin Irak’ı işgali ile birlikte savaşların sosyal medya mecralarındaki serüveni YouTube ile kendinden söz ettirmeye başlıyordu. 2010 yılından itibaren Ortadoğu’da patlak veren “Arap Baharı” ayaklanmaları ve iç karışıklıklar özellikle Facebook ve Twitter üzerinden organize edilerek çığ gibi yayılacaktı. Rusya’nın Ukrayna’yı işgali ile birlikte ise sosyal medyanın savaşın üzerindeki etkisi farklı bir boyuta taşındı: “Birinci TikTok Savaşı”
Sosyal Medyanın Gücü
TikTok’a bakmadan önce internet ve sosyal medyanın günümüz dünyasındaki yerine değinmekte fayda var. New York merkezli We Are Social’ın Hootsuite ile birlikte oluşturduğu 2022 dijital raporu verilerine göre 7.91 milyar insanın yaşadığı dünyamızda yaklaşık 4.95 milyar (%62,5) insan internet kullanıyor. Bu rakam 2012 verilerine göre 1,48 milyarken 2022 de 3,1 kat artmış durumda. Dünya genelinde internette geçirilen günlük ortalama zaman ise 6 saat 58 dakika.[i]
Aynı raporun verilerine göre dünya nüfusunun %58,4’ü yani 4.62 milyar insan sosyal medyayı kullanıyor. Dünya genelinde günlük sosyal medyada harcanan zaman ortalama 2 saat 27 dakika olurken bu oran günlük internet kullanımının yaklaşık %35,2 sine karşılık geliyor. [ii]
Dünden Bugüne TikTok
Sosyal medya platformları her geçen gün kullanıcılara daha az kaynak ve emekle daha fazla veriye ulaşma ve daha görsel içerikli paylaşım imkânı sunma konusunda birbirleriyle yarışıyor. İnternetle ilk tanıştığımız dönemde bir bilgiye ulaşmak için Bloglar ya da internet sitelerinden istifade edilirken bu durum YouTube ve Twitterla beraber daha fazla görsel içerikle ve çok daha az uğraşla gerçekleşir olmuştu. Bilgiye ulaşımı tamamıyla görsel içerik üzerinden ve çok hızlı bir şekilde sağlaması ile son zamanların en popüler uygulaması olan TikTok ise bu alanda bir çığır açmış durumda.
TikTok veya Çin’de bilinen adıyla Douyin, video oluşturma ve paylaşmanın yanı sıra canlı yayın imkânı da sağlayan bir sosyal medya uygulaması. Eylül 2016’da ByteDance firması tarafından piyasaya sürülen uygulama, eğlence maksatlı kısa süreli müzik videoları paylaşımı yapılan bir platform olarak en hızlı büyüyen uygulama haline geldi. Kullanıcıların müzikal, dans, komedi, oyunculuk ve diğer türlerde, kısa videolar üretmesine olanak sağlayan uygulama, 2022 Şubat ayı itibariyle 150 ülkede 1 milyar kullanıcı barajını aştı. 2016 yılında Çin pazarında piyasaya sürülmesinin ardından 2018 yılından itibaren dünya pazarına açılmaya başlayan TikTok, Morning Consult verilerine göre 2020 yılında dünya genelinde 2 milyarı aşan mobil indirme sayısına ulaşarak Zoom ve Peacock’un ardından en hızlı büyüyen üçüncü marka seçildi.
Ukrayna İşgali ve TikTok
Dans videolarının paylaşıldığı bir eğlence uygulaması olarak ortaya çıkan TikTok, bugünlerde dünya kamuoyunun canlı takip ettiği bir krizin savaşa evrimi ve devamındaki sürece damgasını vuruyor.
Peki, ama nasıl?
Cevabı TikTok’un basitliğinde gizli. Bir görüntünün bir ses efekti ile kolayca birleştirilip yayınlanması üzerine kurulu bu sistem 2022 yılında “sade vatandaş gazeteciliği ve istihbaratı” kavramlarını literatüre soktu. Hem de konvansiyonel yöntemlerden çok daha hızlı olması sayesinde daha büyük kitlelere daha çabuk ulaşabilme kabiliyetiyle birlikte.
Putin’in Ukrayna’yı işgal edeceğine ilişkin soruları yalanladığı günlerde The Washington Post, Rusya’nın büyük bir harekâta girişeceğine ilişkin yaptığı haberlerine TikTok’ta paylaşılan videoları kaynak gösteriyordu.
Rusya’nın Ukrayna’yı işgal etmesiyle birlikte TikTok kullanıcılarının sıcak bölgelerden paylaştıkları görüntüler gündemi belirlemeye başladı. Hiçbir teknik altyapısı olmayan sade Ukrayna vatandaşı marketlerdeki kuyrukları ve sığınaklardan çekilen görüntüleri TikTok üzerinden anlık olarak paylaşıyor ve deyim yerimdeyse savaşın nabzını tutuyordu. Rusya ülke genelinde birçok sosyal medya kuruluşuna erişimi yasaklayana kadar Ukrayna’da bombalanan yerler, sığınaklarda yaşamaya başlayan Ukrayna halkının dramı, ülkesini terk etmek zorunda bırakılan kadın, çocuk ve yaşlılar ile vatanını savunmak için ordu ile birlikte çalışan Ukraynalı vatandaşların görüntüleri ilk olarak TikTok üzerinden dünya kamuoyuna ulaştırılmaya başlandı. Dünya genelinde Ukraynalı mültecilerin bu denli kabul görmesinin elbette birçok sebebi var, fakat TikTok üzerinden paylaşılan görüntüler ve masum insanların trajik hallerinin dünya tarafından anlık takip edilebiliyor olmasının bunda önemli bir payı olduğu da bir gerçek.
Örneğin sokak ortasında seyreden bir otomobilin karşıdan gelen bir Rus tankı tarafından sebepsiz ezilmesi görüntüleri olayın neredeyse birkaç dakika ardından tüm dünyanın gözleri önüne serilecekti. Bu sayede Ukrayna için psikolojik haklılığını üstünlük kurma seviyesine çıkarabilmek dakikalar içinde hem de bir vatandaşın objektifinden çekilen görüntülerle sağlanmış oluyordu.
Savaşın başladığı 24 Şubat tarihinden Mart ortasına kadar TikTok üzerinde #Ukraine etiketiyle yapılan paylaşımların görüntülenme sayısı 30,5 milyarı aştı. Bu rakam diğer sosyal medya platformlarındaki içeriklerin görüntülenme oranlarını neredeyse ikiye katlıyordu. Bunda TikTok’un kullanım kolaylığının ve algoritmasının etkisi oldukça büyük. Kullanıcı TikTok’da bir videoya ne kadar uzun süre vakit ayırırsa algoritma benzer içerikteki videoları daha sıklıkla karşısına getirerek kullanıcıyı ekranda tutmaya uygun bir şekilde konfigüre edilmiş.
Sosyal medya üzerinde yürütülen psikolojik savaşta Ukrayna’nın gerisinde kalsa da Vladimir Putin de TikTok influencerlarını finanse ediyor ve özellikle iç kamuoyunda savaşın haklılığı konusunda halkı ikna etmek için Donbas bölgesinde yüzlerce Rus çocuk ve kadının geçtiğimiz sekiz yılda katledildiğine ilişkin iddiaları içeren paylaşımlar yayınlatıyor.
TikTok’un dünya kamuoyunda gördüğü rağbet hükümetleri de atacakları adımlarda bu konuyu dikkate almaya sevk ediyor. Öyle ki, geçtiğimiz mart ayında aralarında 18 yaşında Ellie Zeiler gibi 10 milyonu aşkın takipçisi olan TikTok kullanıcılarının da yer aldığı 30 TikTok influenceri Beyaz Saray yetkilileri tarafından gerçekleştirilen özel bir zoom toplantısı ile bilgilendirildi. Toplantıda özellikle genç ve popüler kullanıcıların paylaşımlarında verdikleri mesajların önemi hatırlatılarak bunların devlet politikasına göre şekillendirilmesinin hedeflenmesi öngörülüyor.
TikTok’da Dezenformasyon Paylaşımları
Birçok gerçek haberin dünya kamuoyuna anında ulaşmasını sağlamasının yanında TikTok’da yapılan bazı paylaşımlar hatırı sayılır yanlış bilginin gündemi meşgul etmesine ve dezenformasyona sebep oluyor. O kadar ki bu yanlış bilgilerin bazıları Bakanlıklar seviyesinde doğru kabul edilerek resmi kanallardan paylaşılırken, birçok basın kuruluşu da benzer sahte görüntüleri haber bültenlerinde “son dakika” başlığı altında izleyicilerine duyurdular.
- Ukrayna ordusuna mensup bir grup askerin bir hava üssünde Rus askerlerle karşı karşıya geldiği iddia edilen paylaşımda yer alan görüntünün 2014 yılında Rusya’nın Kırım’ı ilhakı sırasında Sivastopol yakınlarındaki Belbek Hava Üssünde çekildiği,
- Rus askerlerinin paraşütle indirme harekâtı icra ettiği iddia edilen paylaşımdaki görüntülerin Rus ordusuna mensup bir kişinin 2015 yılında çektiği görüntüler olduğu ve 24 Şubat’ta TikTok hesabına yükleyince Ukrayna’da çekilmiş bir video olduğu sanılarak yayıldığı,
- İşgalin ilk günlerinde tek seferde altı Rus uçağını düşürdüğü iddia edilen, “Kiev Hayaleti” lakabı bile takılan Ukrayna savaş pilotunun kullandığı uçağa ait olduğu iddia edilen görüntülerin “Digital Combat Simulator (DCS) World” isimli video oyununa ait olduğu ve böyle bir pilotun aslında hiç olmadığı,
- Rus savaş uçaklarının Harkov’a yönelik hava saldırısı yaptığı iddiasıyla yapılan paylaşımdaki görüntülerin de 2020 yılında Rusya’da gerçekleşen bir hava gösterisine ait olduğu Teyit ve Doğruluk Payı gibi platformlar tarafından gerçeği yansıtmadığı belirlenen paylaşımlardan sadece bazıları.
Sonuç olarak teknoloji ve silah gücü bakımından açık üstünlüğe sahip Rusya’nın Ukrayna’da henüz askeri hedeflerine ulaşamamış olmasında elbette Ukrayna’ya silah ve mühimmat dâhil olmak üzere yapılan yardımların katkısı yadsınamaz. Bununla birlikte küresel ölçekte Rusya’ya karşı icra edilen propagandada bir araç olarak öne çıkan sosyal medya platformları, bir güç unsuru olarak belirginleşmiştir. Ukrayna Devlet Başkanı Zelensky’nin işgalin hemen öncesinden itibaren sosyal medyayı etkili bir şekilde kullanması ve bu sayede Batılı devletleri iç kamuoyları nezdinde açık bir desteğe zorlama girişimlerini, TikTok üzerinden halkın gönüllü olarak yürüttüğü istihbarat ve propaganda gayretleriyle birlikte düşündüğümüzde günümüzde savaşın artık sadece askeri güçle kazanılamayacağını ve boyutlarının daha da karmaşıklaştığını söyleyebiliriz. Uzun lafın kısası; sosyal medyanın bir planlama faktörü olarak hak ettiği oranda dikkate alınmadığı bir harekât zihnen bu yüzyılda planlanmamış demektir. En azından bundan sonra böyle olacağı kesin.
[i] Bu rakam Türkiye için 8 saat 2 dakika seviyelerine ulaşıyor. Güney Afrika bu listede 10 saat 46 dakika ile ilk sırada yer alıyor. Onu 10 saat 27 dakika ile Filipinler ve 10 saat 19 dakika ile Brezilya takip ediyor. Japonya’nın günlük internet kullanımında 4 saat 26 dakika ile en son sırada yer aldığı listede Danimarka (5 saat 2 dakika), Hollanda (5 saat 11 dakika), Çin (5 saat 15 dakika) ve Almanya (5 saat 22 dakika) gibi ülkeler ise internette en az zaman harcayan diğer ülkeler.
[ii] Sosyal medya platformları arasında liderlik koltuğunda 2.91 milyar aktif kullanıcı ile Facebook oturuyor. YouTube 2.56 milyar, WhatsApp ise 2 milyar kullanıcı ile Facebook’u takip ediyorlar. TikTok ise bu sıralamada Instagram ve Wechat’in ardından şimdilik altıncı sırada yer alıyor. Bununla birlikte kullanıcıların %71’inin sadece son 3 ayda TikTok’u tercihe yöneldiklerini düşündüğümüzde bu sıralamanın yakın gelecekte değişmesi sürpriz olmayacak gibi görünüyor.
